معمولا جامعه را به چند نهاد اصلی تقسیم می کنند: نهاد خانواده، نهاد آموزش، نهاد اقتصاد، نهاد حکومت، و نهاد دین. در سده اخیر و در جوامع پیشرفته نهاد علم نیز به نهادهای اجتماعی اضافه شده است. نهاد خانواده یکی از نهادهای مهم اجتماعی است که با ازدواج آغاز می شود. بنابراین، ازدواج و مسائل آن اهمیت بسیار زیادی دارد، زیرا، نقطه آغاز این نهاد مهم اجتماعی است و چگونگی این آغاز در کیفیت آینده خانواده تأثیر فراوانی دارد؛ همان طور که ما از دیرباز معتقد بوده ایم:
خشت اول چون نهد معمار کج تا ثریا می رود دیوار کج، ما در انتخاب خانواده ای که در آن به دنیا می آییم هیچ اختیاری نداریم، اما معمار خانواده آتی خود خواهیم بود. ازدواج نقطه عطفی در زندگی انسان است و با آن خانواده و نظام خویشاوندی شکل می گیرد و نسل بقا می یابد. ازدواج موفق پایه ای عالی برای تشکیل خانواده ای شاد و مستحکم است. هیچ چیزی در جهان نمی تواند زندگی انسانها را شاداب تر و بهتر کند مگر افزایش ازدواج های موفق. حتی استحکام یک کشور با استحکام خانواده های آن همبستگی دارد. ازدواج در زمره پیچیده ترین روابط انسانی است. ازدواج برخوردی شگفت میان فرهنگ و طبیعت یا قواعد اجتماعی و کشش جنسی است. ازدواج فرایندی است از کنش متقابل بین یک مرد و یک زن که برخی شرایط قانونی را تحقق بخشیده اند و مراسمی برای آغاز زناشویی خود برپا داشته اند.
ازدواج ابعادی اقتصادی – اجتماعی، فرهنگی و بین فردی دارد. تیره ابتدایی منشأ خانواده باستانی است. ایرانیان در آغاز به تیره هایی تقسیم می شدند که، در ادامه همین گروه ها منشأ خانواده ها و قبیله ها شدند. در طول نزدیک به هزار و سیصد سالی که از زرتشت تا روزگار خسروان ادامه یافت تیره رفته رفته حجم و انسجام خود را از دست داد. خانواده بزرگ کهن ترین نمونه خانواده ای است که می شناسیم و ترکیب آن بدین شکل بود: در ملکی موروثی که انتقال پذیر نبود، پدر و مادر، فرزندان، نوادگان، برادران، خواهران، عروسان، دامادان، عموزادگان عمه زادگان، دایی زادگان، خاله زادگان و بستگان دیگر زیر نظر رئیسی واحد، پیرامون اجاقی واحد و برای برگزاری آیینی واحد، زیر سقفی واحد گرد هم می آمدند. این گروه همان گروهی است که از تیره پدید آمد.
در دوره ساسانی، در قرن ششم میلادی، تعداد اعضای خانواده به پدر و مادر و فرزندان کاهش یافت که این تعداد بسیار کمتر از نمونه تیرهای خود بود. بنابراین، ساده ترین و اولین نمونه خانواده ایرانی، در دوره پیش از اسلام، در قرن ششم میلادی و در گرماگرم سلطنت ساسانیان پدیدار شد. در آن دوره، زناشویی بیش از هر چیز اهمیتی مذهبی داشت. ازدواج که رسم و طریقه ای خدایی بود، برای فردی ایرانی وظیفه ای لازم و واجب شمرده می شد، همان گونه که تقرب به اهورامزدا تکلیفى واجب شناخته می شد. آیین زرتشت عزبها (مجردها) را از آغوش خود می راند و حرام زاده ها از هر وراثتی بی بهره بودند. در دوره ساسانی، دولت هر سال بسیاری از دوشیزگان فقیر را شوهر می داد و پیش از این کار، برای آنها جهیزیه فراهم می آورد.
پس از اینکه ایرانیان اسلام را پذیرفتند، سنت ها و آیین های ازدواج نیز تحت تأثیر اسلام قرار گرفت. اسلام به ازدواج بسیار اهمیت میدهد و آیات و احادیث نیز دلیلی روشن بر این امر است. همان گونه که در آغاز گفتیم، ازدواج خشت بنای خانواده است. اگر بخواهیم در خانواده با مشکلات و آسیب های کمتری روبه رو شویم، باید به امر ازدواج توجه کنیم و یکی از مهم ترین کارهایی که می توانیم در این راه انجام دهیم آموزش است. اما آیا ازدواج به آموزش نیاز دارد؟ آیا اجداد و نیاکان ما برای ازدواج آموزش دیدند که اکنون ما به آموزش نیاز داشته باشیم؟ و آیا این مسئله این قدر جدی است که باید برای آن آموزش دید؟!
ما معتقدیم که ازدواج به آموزش نیاز دارد و اجداد و نیاکان ما هم در این باره آموزش می دیدند. آنها، از طریق ارتباط رودررو و مشاهدة رسومی که تقریبا ثابت و انعطاف ناپذیر بود، امور مربوط به ازدواج را می آموختند. به دلیل ساده تر بودن زندگی، آنها آموزش مورد نیاز را از محیط خود دریافت می کردند. اما در دنیای امروز، ما نیاز داریم که به طریقی دیگر امور مربوط به ازدواج را بیاموزیم. زیرا دنیای امروز دائم در حال تغییر است و همواره رسومی جدید می آید که گاه حتی باعث نابودی رسوم سنتی می شود. همچنین، اعضای خانواده زمان کمتری را در کنار هم می گذرانند و تعداد اعضایشان کمتر از گذشته شده است که این خود باعث می شود آموزش به طریق سنتی امکان پذیر نباشد.
اما برای ازدواج فقط کافی است همراه با دو شاهد و اجازه پدر یا جد پدری دختر (و در صورت عدم اجازه پدر یا جد پدری، با موافقت دادگاه در دفتر ثبت ازدواج حاضر شوید و هزینه ثبت را پرداخت کنید. البته، حضور دو شاهد و اجازه پدر یا جد پدری دختر فقط در کشورهای اسلامی مرسوم است و در کشورهای غیراسلامی تنها کافی است هزینه ثبت ازدواج پرداخت شود. رانندگی بد در بسیاری موارد موجب خسارت های فیزیکی و عاطفی شدید می شود، اما ازدواج بد و در نهایت طلاق باعث خسارتهای عاطفی، ارتباطی، مالی و همچنین افزایش کودکان تک سرپرست یا بی سرپرست می شود.
ما بر این باوریم که هرچه تقاضای ازدواج در جامعه بیشتر شود، شادابی و سرزندگی نیز در جامعه بیشتر می شود. در نگاه ما، همان گونه که گرفتن گواهینامه رانندگی مشروط به کسب مجموعه ای از شرایط است، ازدواج مناسب نیز به یکسری از پیش نیازها احتیاج دارد. حال، متناسب با سه شرطی که برای رانندگی برشمردیم، به سه پیش شرط برای ازدواج نیز اشاره می کنیم: ۱) آزمون بینش برای امتحان بلوغ و رشد فرد و اثبات کفایت او برای تشکیل خانواده؛ ۲) آزمون قوانین زندگی برای اثبات آشنایی فرد با قوانین حاکم بر زندگی مشترک و مشکلات آن؛ ۳) آزمون عملی برای اثبات مهارت های فرد در خصوص ارتباط مثبت با اعضای خانواده و توانایی او برای حل تعارضها.
آیا باور داشتن به چنین نیازی ابلهانه یا حتی آرمان گرایانه است؟ ما چنین نمی اندیشیم و در مقام درمانگر، مشاور، و روان شناسی که با صدها مورد از آسیب دیدگان ازدواج های نامتناسب و بد مصاحبه و مشاوره کرده ایم باور داریم که اگر در جامعه ای لازم است نظامی حداقلی برای تربیت رانندگان جدید طراحی شود، بی تردید لازم است که نظامی عاقلانه برای تربیت همسران جديد، والدین جدید، و خویشاوندان جدید طراحی گردد. همچنین، باور داریم که غفلت از چنین امری خساراتی بزرگ به دنبال خواهد داشت.
۲. برنامه ریزی برای مراسم ازدواج در مقایسه با خود ازدواج
مقایسه دیگری که می تواند به روشن شدن موضوع کمک کند هزینه و زمانی است که افراد برای برگزاری مراسم عروسی صرف می کنند، مراسمی که فقط یک یا دو روز از زندگی مشترک خانواده های عروس و داماد را شامل می شود. در حالی که افراد برای خود ازدواج که به اندازه یک عمر طول می کشد نه تنها چنان پولی صرف نمی کنند، بلکه در بسیاری موارد اصلا حاضر نیستند برای آن وقت بگذارند. دیوید اولسون می گوید: آنها انرژی زیادی را برای انتخاب کیک عروسی صرف می کنند، کیکی که میهمانان گرسنه آن را طی چند دقیقه نوش جان می کنند. حال آنکه باید انرژی خود را برای آموختن اصول پویای ازدواج و بالا بردن مهارتهای لازم برای همسر شدن و پدر یا مادر شدن به کار ببندند. و متأسفانه این اشتباه بزرگ جوانان ماست.
٣. برنامه ریزی برای شغل و حرفه در مقایسه با ازدواج
زمانی که صرف آمادگی برای شروع کار یا حرفه ای می شود معمولا بسیار زیاد است. مثلا اگر بخواهید مهندس شوید، نخست باید دوازده سال تحصیلی را طی کنید و پس از قبولی در کنکور دانشگاهها، چهار سال به طور اختصاصی در رشته مهندسی تحصیل کنید. بعد از تحصیلات دانشگاهی و زمانی که شاغل شدید، در می یابید که سالها طول می کشد تا تجربه بیاموزید و آموزش های تخصصی دیگری را پشت سر بگذارید و در کار خود ورزیده شوید.
همه میدانند که پیشرفت شغلی و حرفه ای مسیری طولانی و پر پیچ و خم است که تلاشی زیاد می طلبد و کمتر فردی را می بینیم که برای پیشرفت در شغل خود وقت نگذارد و تلاش نکند. اما، در جامعه ما و اکثر جوامع بشری، چنین رویکردی در مورد ازدواج دیده نمی شود. در جامعه ما، برای ازدواج فقط کافی است کسی را در نظر بگیرید. اگر «عاشق» هم بودید که چه بهتر، اگر هم نبودید اشکالی ندارد. زیرا طی چند جلسه با هم آشنا خواهید شد و بعد ازدواج خواهید کرد. روز بزرگ که فرا رسید، مراسمی باشکوه برگزار خواهید کرد؛ مراسمی که هرچه باشکوه تر باشد، بهتر خواهد بود. اما، پس از ازدواج، دو فرد باقی می ماند که بناست نقش همسر را برای یکدیگر ایفا کنند، در حالی که، شناخت و تجربه ای بسیار اندک برای پیشبرد این کار بزرگ دارند. گاه این ناآگاهی و کم تجربگی تا پایان زندگی نیز ادامه پیدا خواهد کرد. بر همین اساس، لازم است به ازدواج، دست کم در حد همه برنامه های مهم دیگر، توجه کرد. البته، ما معتقدیم که ازدواج یکی از مهم ترین برنامه های زندگی فرد است، پس توجه ویژه می طلبد. دو نوع نگاه به ازدواج وجود دارد: یکی «نگاه فرایندی» یا «نگاه چند مرحله ای» و دیگری «نگاه تک مرحله ای». البته، هرکدام از این دو رویکرد عواقب و نتایج خاص خود را در ازدواج خواهند داشت. رویکرد تک مرحله ای ازدواج را تصمیمی میداند که وقتی گرفته شد، امکان بسیار اندکی برای تغییر آن وجود دارد. ما بسیار شنیده ایم که گفته می شود: «دو جلسه یکدیگر را دیده ایم و من باید تا آخر هفته پاسخ بدهم». این نوع گفتگو بیانگر رویکرد تک مرحله ای به ازدواج است. در این رویکرد، مراسم بله بران یا مهر بران» – همان بله برون – مهم ترین مرحله محسوب می شود و بقیه مراحل فقط تشریفاتی است که باید طی شود. تصمیمات در مراسم «بله بران» و «مهر بران» گرفته می شود و در مراحل بعدی همه در صدد اجرای آن تصمیمات هستند، که البته امکان تغییر و بازنگری در آنها بسیار کم است.
در رویکرد چند مرحله ای، ازدواج پس از طی کردن چند گام به انجام می رسد و در هر گام «تصمیم» به ازدواج مجددا بررسی می شود و در صورتی که در هر مرحله فرد تصمیم به جدایی بگیرد، امکان قطع رابطه وجود دارد. در نگاه چند مرحله ای، تصمیم به ازدواج در یک شب گرفته نمی شود و این تصمیم در فرایندی زمان بر اتخاذ می شود. این نوع ازدواج حداقل از سه مرحله تشکیل می شود. «آشنایی»، «نامزدی و «عقد»
برخی بر این باورند که افراد متجدد یا مدرن بیشتر به ازدواج فرایندی روی می آورند و افراد سنتی به ازدواج تک مرحله ای. اما در واقع هر دو گروه بیشتر نگاهی تک مرحله ای به ازدواج دارند تا نگاهی فرایندی. اگر ازدواج را شامل سه مرحله اصلی آشنایی، نامزدی و عقد بدانیم، می بینیم که خانواده های سنتی معمولا بیشتر به دوران عقد اهمیت می دهند و مرحله آشنایی و نامزدی را در زمانی بسیار کوتاه پشت سر می گذارند تا خطبه عقد خوانده شود. سپس، این خانواده ها به دختر و پسر فرصت می دهند تا باهم آشنا شوند و دوران نامزدی را تجربه کنند. بیشتر خانواده های سنتی معتقدند که در مرحله آشنایی یا نامزدی ممکن است از دختر یا پسر سوء استفاده شود. به همین دلیل آنها سعی می کنند با کاهش زمان این مراحل از چنین مسائلی پیشگیری کنند. برخلاف خانواده های سنتی، خانواده های متجدد بیشتر به دوران آشنایی اهمیت می دهند.
از نظر خانواده های متجدد، اگر در دوران آشنایی طولانی مدت شرایط دوران نامزدی و عقد به صورت غیررسمی اتفاق بیفتد، ایرادی ندارد. همان طور که ملاحظه می کنید هر دو گروه نگاهی تک مرحله ای به ازدواج دارند. فقط تفاوت این دو گروه در این است که یک گروه دوران عقد را برجسته می کند و گروهی دیگر دوران آشنایی را! جالب اینجاست که مراسم و سنن ما ایرانیان نشان دهنده نگاه چند مرحله ای و فرایندی به ازدواج است، اما رفتار و عرف اجتماعی ما بیشتر مبتنی بر رویکرد تک مرحله ای به ازدواج است. وجود مراسم خواستگاری، نامزدی و عقد نشان از نگاهی چند مرحله ای به ازدواج دارد، اما فشرده سازی و تأکید بر یکی از مراحل و حذف یک یا دو مرحله دیگر، نشان از آن دارد که نگاه تک مرحله ای به این امر اولویت دارد. بنابراین، از نظر ما ازدواج به سه مرحله اصلی تقسیم میشود و افراد مجرد با عبور از این مراحل به تأهل می رسند: آشنایی، نامزدی و عقد.
